Lengua furlana

De Wikipedia
(Rimandad de Furlà)

Lombard Occidental

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.
«Che tu crèssis, mari lenghe

sane fuarte se Dio ’ûl, che tu slàrgis la tô tende

su la Ciargne e sul Friûl. »
(Il cjant de Fiologjiche)
{{{nom}}} ({{{nom nativ}}})
Oltre denominazion :
Parlada in :
Rejon :
Parlants :
Ranking : ???
Classifegazion jenetega : {{{fameia}}}
status ofiçal
Lengua ofiçala de : {{{nazion}}}
Regolad de : {{{regolad}}}
codex de la lengua
ISO 639-1 -
ISO 639-2 frl
ISO 639-3 {{{iso3}}}
SIL fur
varda anca: lengua


Wikipedia
Wikipedia
Cunsültee la edizziun də la Wikipedia in Furlan
Bandera_Furlana


Ul Furlan a l'è una lengua rumanza de la fameja di lengui retegh, che a l'è parlada suratüt intel Friül, ma anca via pel mund. Ai völt el vegn ciamaa ladin uriental, perchè 'l gh'ha divers punt in cumün cul Ladin; segund la teuria püssee acetada, el s'è desvilüpaa d'una manera independent cul passà del temp, sota l'inflüenza di lengui inturna al Friül (italian, tudesch, sluven, venet).
A l'esist anca di punt in cumün cul Rumancc, parlaa intel cantun Grisgiun, in Svizzera. Per ul sciur Geoffrey Hull tra l'alter quei tre lengui chì (ciuè i lengui retegh) i gh'aressen una sustanziala ünità cunt ul grüp galitalegh.

La storia[Modifega | modifica 'l sorgent]

I primm furm de Furlan a nassen prubabilment inturna a l'ann 1000, ma per vidè i prim esempi de literadüra el büsögna spetà fina al Trisent, cura che la cumenza la puetega del "Piruc myo dolz inculurit" e olter över de gender amurus. In la suva övra De Vulgari Eloquentia ul Dant Lighiee, intant che 'l descriveva i divers lengui de l'Italia, el porta cume esempi l'espressiun Ce fastu?".
Intel XVI secul, ul pueta Ermes da Colloredo e di olter creen di över induve anca la vita de ogni dì la vegn mia lassada de part. Ul XIX secul a l'è un periud che 'l ved la creaziun de un bel poo de puesia e prösa. I autur püssee famus a hinn Pietro Zorutti (ul sò capulavur l'è Plovisine) e Caterina Percotto.

De la fin del Votcent a l'è anca ul prim vucabulari furlan, scrivüü giò da l'abaa Jacopo Pirona.
Intel XX secul ul furlan el sembrava destinaa a sparì int un zich de temp: inveci, malgraa che i personn che parla furlan a sien diminüii un bel poo, la lengua a l'è ancamò viva e la ven duvrada in tanti arei. Un gran lavurà a l'è staa faa sü del Graziadio Isaia Ascoli, un famus lenguista gurizian che a l'ha iütaa la difesa de la lengua: el cuventa anca regurdà la figüra del Pier Paolo Pasolini, che a l'ha scrivüü di puesii in furlan e a l'ha daa una man sü la quistiun da la furma standard del furlan.

Induve se parla furlan[Modifega | modifica 'l sorgent]

Ul furlan, in acord ai ültem stimm, a l'è parlaa da püssee u manch 600.000 personn intel Friül storegh, e in particular int i pruvinz de Gurizia, Purdenun, Üdin e intel mandament de Portogruaro in Pruvinzia de Venezia. Chì de sota a gh'è la lista cumpleta di cumün:

In gir pel mund[Modifega | modifica 'l sorgent]

Ul furlan el ven parlaa anca in un bel poo de paes che hin astaa meta de emigraziun fina ai Agn Sessanta; i cumünità püssee grand de emigrant furlan se tröven in Canada, Australia, Argentina, Brasil, Stat Ünii d'America e Südafrica. In tancc sit a l'è ancamò impurtant l'aziun di Fogolârs furlans, che cerchen de mantegnì un cuntat cul Friül e cun la suva lengua.

I dialet del Furlan[Modifega | modifica 'l sorgent]

Cumpagn de tüt i alter lenguv del mund, anca el Furlan el gh'ha i sò variant lucai. Besogna dì che tücc quei che parlen furlan se capissen vün cun l'alter.
Fà sü la divisiun di dialet del Furlan l'è un lavurà un poo cumplicaa, però podum truvà senza prublema un quaicoss che 'l ghe da una man:

  1. La vucal final che la vegn giò del latin A la pò finì in -e, -a, -o.
  2. I vucai latinn lungh poden surtì 'me lungh, cürt o 'me ditungh.

In ogni cas al dì d'incö la se fa una divisiun in trii toch:

  • Furlan centruriental: l'è parlaa in la püpart di pruvincc de Üdin e Gurizia. L'è spartii a sua völta in central e uriental (o gurizian). El furlan central l'è un poo la koiné literaria de quela lengua chì.
  • Furlan ucidental: l'è parlaa in la zona de Concordia.
  • Furlan carnegh: l'è la variant püssee arcaega.

Ul Pader Noster furlan[Modifega | modifica 'l sorgent]

Pari nestri, che tu sês tai cîl,
ch’al sedi santificât il to non,
ch’al vegni il to reàm,
che sedi fate la tô volontât,
come in cîl, cussì in tiere.
Dànus vuê il pan che nus covente,
e perinus jù i nestris debiz,
come che nô ur ai parìn jù ai nestris debitôrs.
E no sta molânus te tentazion,
ma libèrinus dal mâl, amen.

Bibliugrafia[Modifega | modifica 'l sorgent]

  • Paola Benincà, Laura Vanelli, Linguistica friulana, Unipress, Padova, 2005.
  • Franc Fari (cur.), Manuâl di lenghistiche furlane, Forum, Udine, 2005.
  • Giuseppe Francescato, Dialettologia friulana, Società Filologica Friulana, Udine,1966.
  • Giovanni Frau, I dialetti del Friuli, Società Filologica Friulana, Udine, 1984.
  • Sabine Heinemann, Studi di linguistica friulana, Società Filologica Friulana, Udine, 2007.
  • Carla Marcato, Friuli-Venezia Giulia, Laterza, Roma - Bari, 2001.
  • Piera Rizzolati, Elementi di linguistica friulana, Società Filologica Friulana, Udine, 1981.
  • Paolo Roseano, La pronuncia del friulano standard: proposte, problemi, prospettive, Ce Fastu?, LXXXVI (2010), n. 1, p. 7-34.
  • Federico Vicario (cur.), Lezioni di lingua e cultura friulana, Società Filologica Friulana, Udine, 2005.
  • Federico Vicario, Lezioni di linguistica friulana, Forum, Udine, 2005.

Vardee anca[Modifega | modifica 'l sorgent]

Ligamm da fö[Modifega | modifica 'l sorgent]