Ladin Standard
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
Ol Ladin Standard (LS), cognusìt ach col nòm de Ladin Dolomitan, nòm che l’è nasìt söl pòst, l’è öna strütüra linguìstega tiràda ‘nsèma a taolì che l’è però stàcia fàcia sö co i manére de parlà del Ladì che i cambia d’öna al a l’ótra e ach de paìs in paìs in de la stèsa al, chèsto sùra de töt ‘n de la Al de Fàsa e ‘n de la Al Badéa.
Ol Ladin Standard l’è nasìt per dàga a i Ladì di Dolomìcc öna lèngua scrìcia che la àghe bé a töcc, öna lèngua de dovrà cioè per tratà argomèncc cültürài e sociài e per i docümèncc üficiài isé de dientà ach öna lèngua aministratìa.
Ol progèt del Ladin Standard
[Modifega | modifica 'l sorgent]L’idéa del Ladin Standard l’è stàcia portàda ‘nàcc da dù istitücc cültürài de la Ladinia, l’Istitüt Ladin Micurà de Rü de San Martin de Tor e l’Istitut Cultural Ladin “Majon di Fashegn” de Vìgo de Fàsa. La fórma standard del Ladin Dolomitan l’è stacia tiràda ‘nsèma dal profesùr sguìser Heinrich Schmid de l’ Üniersità de Zürìch che l’è stacc incaregàt in del 1988, dòpo che l’ìa zamò realizàt a taulì ol Rumantsch grischun.
Compàgn de chèl che gh’è söcedìt col Rumantsch grischun, ol Ladin Dolomitan l’à sircàt de tirà ‘nsèma töt chèl che i gh’à ‘n cümü i dièrse manére de parlà ‘l Ladì e ‘n del fal ol profesùr Schmid l’à tegnìt de cónt i manére de dì piö conservatìe, cioè piö ègie.
I reasiù de la politica
[Modifega | modifica 'l sorgent]Contra ‘l Ladìn Dolomitan i s’è però söbet müìcc i polìtech tirolés che i völ mia che i Ladì i tróe öna manéra de stà töcc insèma sènza ès piö separàcc ognü ‘n de la sò al, ma ach öna quach Ladì, chèi che i pènsa de ès prima Tirolés e pò Ladì e i preferés dovrà ‘l Todèsch cóme lèngua de cültüra, i s’è schieràcc cóntra ‘l Ladin Standard.
De fati trì mis dòpo la püblicasiù del Dizionar dl Ladin Standard e quàter mis dòpo la püblicasiù de la Gramatica dl Ladin Standard la giünta de la Pruìnsa de Bolsà del 27 de Zenér del 2003 l’à decidìt de dàga öna regolàda a la manéra de dovrà la lèngua ladina ‘n di öfèse püblici e ‘n di docümèncc üficiài. La Pruìnsa l’à stabilìt che i manére de parlà Ladì che la Pruìnsa de Bolsà la ricognòs i è dè, ‘l Gardenés e ‘l Badiòt, e che i scöle e i öfèse de l’aministrasiù che i è ‘n Ladinia i gh’avrà de dovrà ‘l Ladì de la propria al, menimà i öfése de Bolsà i gh’avrà de preparàs a tradüs i docümèncc ‘n Gardenés e ‘n Badiòt.
Ezèmpe de standardasiù
[Modifega | modifica 'l sorgent]I ezèmpe i è stacc ciapàcc dal Dizionar dl Ladin Standard, 2002:
- aut (ólt): Badia, alt, Gardena auter, Fassa auter, Fodom auter, Ampezzo òuto.
- auter (óter): Ba. ater, Ga. auter, Fa. auter, Fo. auter, Am. òutro.
- cian (cà): Ba. ćian, Ga, cian, Fa. cian, Fo. cian, Am. cian.
- ciaut (cólt): Ba. ćialt, Ga. ciaut, Fa. ciaut, Fo. ciaut, Am. ciòdo.
- clef (ciaf): Ba. tle, Ga. tle, Fa. chief, Fo. cle, Am. ciae.
- cuer (cör): Ga. cör, Ga. cuer, Fa. cher, Fo. cuor, Am. cuore.
- ega (àiva): Ba. ega, Ga. ega, Fa. èga, Fo. ièga, Am. aga.
- eva (àva): Ba. ê, Ga. eva, Fa. eva, Fo. èf, Am. esàa.
- oredla (orègia): Ba. orëdla, Ga. urëdla, Fa. ureia, Fo. orogla, Am. réa.
Referense
[Modifega | modifica 'l sorgent]Belardi Walter, 2005, Breve storia della lingua e della letteratura ladina, Istitut ladin "Micurà de Rü" - San Martin de Tor.