Và al contegnud

Carboni

Articol di 1000 che tucc i Wikipedie gh'hann de havégh
De Wikipedia
(Rimandad de Carbonio)

LSI

Chest artícul al è scrivüü in lumbaart, con la grafia LSI.
Carbonio
   

6
C
 
               
               
                                   
                                   
                                                               
                                                               
                   
boro ← carbonio → azoto
Aspèt
Aspèt de l'elemènt
Aspèt de l'elemènt
Diamant (a mansìna) e grafite (a dèstra)
Linea spettrale
Lìnea spetràla de l'elemènt
Lìnea spetràla de l'elemènt
Generalità
Nòm, sìmbol, nömer atòmichcarbonio, C, 6
SerieMìa metài
Grupo, periot, bloch14 (IVA), 2, p
Densità2 267 kg/m³
Dürèsa0,5 (grafite)
10,0 (diamante)
Configürasiù dei eletrù
Configürasiù dei eletrù
Configürasiù dei eletrù
Proprietà atomiche
Peso atòmich12,0 107 u[1]
Ragio atòmich (calc.)70 pm
Ragio covalènt75 pm[2]
Ragio de van der Waals170 pm[2]
Configürasiù dei eletrù[He2s22p2
e per leèl energétich2, 4
Stàcc de osidasiù4, 3[3], 2, 1[4], 0, −1, −2, −3, −4[5]
Strütüra cristalìnaezagonàl
Proprietà fìziche
Stat de la matériasolido (mìa magnétich)
Pont de füziù3 773 K (3 499,85 °C)
Pont de ebulisiù5 100 K (4 827 °C)[6]
Volüm molàr × 10Modell:Val/delimitnum m³/mol
Entalpia vapurizasiù355,8 kJ/mol
Calùr de füziùel süblima
Tensiù de vapùrPa
Velocità del suono18 350 m/s a 293,15 K
Otre proprietà
Nömer CASModell:CAS
Eletronegatività2,55 (scala de Pauling)[2]
Calùr specìfich710 J/(kg·K)
Condücibilità elètrica × 10Modell:Val/delimitnum /m·Ω
Condücibilità tèrmica129 W/(m·K)
Energia de prìma iunizasiù1 086,454 kJ/mol[2]
En. de segónda iunizasiù2 352,631 kJ/mol[2]
En. de tèrsa iunizasiù4 620,471 kJ/mol[2]
En. de quàrta iunizasiù6 222,716 kJ/mol[2]
Energia de quìnta iunizasiù37 830,648 kJ/mol[2]
En. de sèsta iunizasiù47 277,174 kJ/mol[2]
Izòtop piö stàbii
isoNATDDMDEDP
12C98,89%[7] L'è stàbil con 6 neütrù
13C1,11%[7] L'è stàbil con 7 neütrù
14Ctràse 5 570 agn[7]β0,15614N
iso: isotopo
NA: bondànsa en natüra
TD: tép de smezamènt
DM: modalità de decadimènt
DE: energia de decadimènt in MeV
DP: prodót del decadimènt


Ul carbòni a l'è un elemeent chímich de nümer atòmich 6, de sòlit tetravaleent, minga metàlich e sòlit a temperadüra ambieent.
A l'è l'elemeent de baas de la vida in sü la Tèra, inscí cuma la cugnússum, vist ca tütt i mulécul impurtaant per i sisteem viveent g'ann deent ul carbòni, àsca idrògen, nitrògen, fòsfur, ussígen; nissügn de chii elemeent chí al g'à però l'impurtànza del carbòni. I resún de chèsta impurtanza a vègnenn dal fatt ca ul carbòni a l'è bun de ligàss sü cunt quater àtum, e al pöö mètt in pè strutür cumplicaa, ca fann vegní föra fin a 10 miliun de cumpòost urgànich difereent.

Archivi:Element 6.webm
Carboni atòmich

Ul carbòni al g'à difereent fuurm alòtrup: grafiit, diamaant, fülereen a inn quii püssee cugnussüü; in del 2004 n'è staa descuvèert un ólter. Ga vöör dí ca ul carbòni al pö anca esíst cumè mineraal amòorf, a l'öcc símel a la grafiit, e cumè furma isutròpica de la grafiit, cunt i fujètt ca stann minga vün de suravía a l'ólter ma a inn metüü in tütt i direzziun. La fibra de carbòni la sa utègn slüngaant dii fíber urgànich, de manéra ca i piàn del carbòni sa mètenn in línea cunt la direzziun de la fibra; chèll prucediment chí ga dà una resisténza iguaal a l'azzàl.

Aplicazziun del carbòni

[Modifega | modifica 'l sorgent]

L'aplicazziun püssee impurtànta del carbòni a l'è cumè cumbüstíbil e fuunt de energía, cunt i idrucarbüür: gas natüraal, petròli, sciustra. Chii cumpòost chí a inn anca la fuunt de tütt i plàstich.
Ólter maneer de duperà ul carbòni, in dii sò fuurm, a inn:

  • l'isòtup carbòni-14, descuvèert ul 27 de febraar del 1940 a l'è duperaa per la datazziun radiuatíva;
  • la grafiit, mis'ciàda cunt l'argíla, la sa dupéra de fà i min dii làpis;
  • ul carbòni, insèma cunt ul fèr, a l'è duperaa de fà l'azzàl;
  • de par lü, al dupérenn de fà i barr de cuntròll in dii reatuur nücleaar;
  • ul diamaant a l'è duperaa in de l'indüstria, de fà i mulètt e i laam perchè l'è ul mineraal püssee düür in natüra; àsca quèst, al sa dupéra uviameent cumè prea prezziusa e cumè bisgiuu.

Ga vöör dí, a la fin, ca ul fülereen al paar c'al g'à un futüür in de la nanutecnulugía.

Un bèll diamaant.

Ul carbòni, cumè gemò spiegaa, a l'è l'elemeent püssee impurtaant de la vida in sü la Tèra, e l'è preseent in quantità in tütt i strutüür urgànich e biulògich. In del muunt inurgànich, ul carbòni a l'è preseent in d'un muntún de mineràj (tütt i carbunaa) e in de l'anidriit carbònica (CO2).
I diamaant sa trövenn in d'un quaj giacimeent de un mineraal ciamaa kimberliit, specialmeent in Repüblica Südafricàna, Sibéria, Congo, Australia; la grafit la sa cata in quantità in Mèssich, Rüssia, India, Gruenlàndia.
Ul carbòni al sa furma in dii stèll, cunt un s'ciòcch tra trii partisèj alfa (nücli de éli), in d'un prucèss ciamaa defatt prucèss triplu alfa. Una quaj grígula de carbòni a l'è deent in dii meteuriit, suta la furma de diamaant piscinítt.

I difereent alòtrup del carbòni.

Ul carbòni al furma, cuma gemò dii de suravía, un muntun de cumpòost (10 miliun).
A catà tra i püssee impurtaant, a g'inn:

I cumpòost del carbòni, vist ul nümer, a g'ann un bel puu de difereent azziun tòssich: per esémpi, ul munòssit de carbòni (CO), preseent in dii scàrich dii mutuur a cumbüstiun intèrna, e ul cianüür (CN-) a inn tòssich per i mamífer.
I cumpòost cumè i idrucarbüür (per esémpi ul metàn, la benzína, l'acetileen a tàchenn fööch a svèlta, in d'un atmusféra de ussígen.
Ga vöör dí, a la fin, ca anca ul metàn a l'è vün dii gas sèra, e anca püssee puteent de la CO2 u del vapuur de aqua.

Ul carbòni al g'à dü isòtup stàbil, dispuníbil in natüra: ul 12C (98.89%) e 13C (1.11%); ul carbòni-12 a l'è staa ciapaa da la IUPAC cumè baas per la misüra de la màssa atòmica. Ul 14C a l'è un isòtup radiuatiif, c'al sa dèsfa in, a stèmm, 5.730 ann e al vègn duperaa per datà lègn, fòssil, sítt archeulògich.

Ul carbòni (dal latín carbo, c'al vöör dí sciustra) l'è staa, uviameent, vün dii primm elemeent c'inn staa descuveert, in de la preistòria, quand i òmen s'inn curgiüü c'al sa furmàva quand sa gremàva ul lègn.
In de la furma del diamaant a l'è staa cunsideraa da sémper una prea de valuur; ul sò ültim alòtrup, ul fülereen, l'è rivaa dumè in dii ann '80, ma al paar c'al g'à un gran futüür.

  1. (EN) National Institute of Standards and Technology - carbon
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Eror de sintassi: Eror in l'utilizazzion del marcador <ref>: a l'è stad indicad nissun test per el marcador rsc
  3. Fourier Transform Spectroscopy of the System of CP. URL consultad in data 6 dicembre 2007.
  4. Fourier Transform Spectroscopy of the Electronic Transition of the Jet-Cooled CCI Free Radical. URL consultad in data 6 dicembre 2007.
  5. Carbon: Binary compounds. URL consultad in data 6 dicembre 2007.
  6. (EN) National Institute of Standards and Technology - carbon, Phase change data
  7. 7,0 7,1 7,2 Vohler, cap. 1.



Wikimedia Commons
al gh'a dent roba culegada a: