Québec (pruinsa e nasiù)
|
Chèst artìcol a l'è scricc in Lombàrd, ortograféa bergamasca del Dücàt. |
.svg)
Ol Québec (Quebec in Ingles; Kupek in Cree; Kupaik in Inuit), suernominàt la Belle Provincie, l’è öna pruinsa e dal 2006 pò öna nasiù francòfuna del Canada.
Geograféa
[Modifega | modifica 'l sorgent]Ol Québec l’se tróa 'n del tòch a matina (èst) del Canada sö i rie de ‘l Atlàntech e l’ cunfina co i Stacc Ünìcc a mesdé (sud) e co i ótre pruinse canadése del New Brunswick a matina (èst), de Terranova a mut (nòrt) e de 'l Ontario a sira (òvest).
Ol Québec l’è quase töt pianegiànt e ‘l tòch piö a mesdé l’è caraterişàt da la al del fiöm San Lorèns che l’ se slarga fò a fà ü estüare pròpe grant. L’è pròpe sö i rie del fiöm che la stà la gran part de la popolasiù quebecuasa e che i se tróa i sità piö ‘mportànte: la capitàl Qubéc e la gran sità de Montreal.
Ol Québec l’è la pruinsa piö granda del Canada e la segónda per popolasiù (piö o méno sèt miliù de persune) dòpo 'l Ontario e i abitàncc del Québec i è ciamàcc Québécois i òmegn e Québécoise i fómne.
La lèngua
[Modifega | modifica 'l sorgent]- In del Québec se parla per lo piö 'l Fransés e la lèngua üficiàla l’è pròpe e dóma ‘l Fransés, desà che ‘n Québec ‘l Inglés l’è mia lèngua üficiala; ol Québec de fati l’è l’ünica pruinsa del Canada che la recognòs mia 'l Inglés come sò lèngua üficiala.
- In Québec i stà però pò piö de mès miliù de persune che i gh’à come lèngua màder 'l Inglés e i è ciamàcc Anglo-quebecoise.
- I gh’è po’ sirca 160 méla persune che i parla amò i lèngue di nativi.
Ol Francés del Québec l’è stai portàt dai imigràcc fransès riàcc in Québec in di sècoi XVI – XVIII e che i vegnìa per lo piö da i tère a mut – sira (nòrt -est) de la Fransa, perciò ol Francés del Québec l'è basàt er lo piö sö di patois d’oil, sura de töt normand, picard, poitevin e saintongeais.
La stòria: da la preistòria a la Nouvelle France
[Modifega | modifica 'l sorgent]Ol Québec l’éra abitàt şamò 2000 agn prima de Crést e sömèa che i prim esploradùr riàcc in Québec da l’Eüròpa i sìes istàcc i Vichinghi, po’ fòrse i è riacc pò i Normani, ma de sìgùr gh’è che in del 1524 Gioàn da Verrazano ‘ntàt che l’ sircàa tra la Florida e Terranova öna via che l’ la menès ‘nfina al Pacìfech l’è menimà finìt in del estüare del San Lorèns e l’à scuprìt ol Québec che la söbet ciamàt Nouvelle France che l' völ dì Nöa Fransa.
Ol Jacques Cartier, che l’ rìa ‘n del 1534, l’è ‘l prim esploradùr di tère del Québec e a chèl època abitade da popolasiù ‘ndigene come i Inuit, Irochés (Mohawks), Innus, Cris, Algonchì, Atikamekw, Mi'kmaq, Ürù-Wendat, Abenaki, Malécites e Naskapi.
Ol Cartier l'à esploràt la al del fiöm San Lorèns in del 1535, ma la prima colonia l' stacia fundada dóma ‘n del 1540.
A chèl època col nòm de Canadà se intènt dóma la al fiöm San Lorèns e da lé i Fransés i rierà fina al Mar di Caraibi, desà che i conquisterà öna fèta de tèra 'n del mès di Stacc Ünìcc per lo piö la al del Misisipi, che le rierà şó fina a la Lüisiana e a New Orleans. La Nouvelle France l'éra facia dal Québec, da l'Acadia e da la al del Misisipi.
La storia: ol Québec sóta i 'nglés
[Modifega | modifica 'l sorgent]Ol Québec l'è restàt fransés ‘nfina al 1763, quando a la fì de la Guèra di Sèt Agn l'è pasàt a i Inglès: co la Proclamation royale del 1763 i ‘nglés i à stabilìt che ‘n Québec la religiù üficiala l’éra dóma chèla Protestànt e i pòscc statài i spetàa dóma a i protestàncc.
I à però döşìt a la svèlta ricognòs, col Acte de Québec, la lèngua fransésa e la religiù catòlega in del 1774 per pura che i Québecuas i ciapès a fà di riòlte compàgn di colòni di 13 colònie americane che i sarès prèsto dientàcc i Stacc Ünìcc.
Dòpo che i è nasìcc i Stacc Ünìcc i colòni 'nglés che i völia restà fedéi a la Gran Bretagna i s’è rifügiàcc a sira del Québec e l'è nasìt isé l' Ólt Canada (adès Ontario) e ‘l Québec l’è dientàt ol Bas Canada. L’è nasida isé la distinsiù tra ü Canada ‘nglés e ü Canada fransés, legalişàda col Costitutional Act del 1791.
Ol Costitutional Act però l’à mia portàt la democrasia e la parità tra Inglés e Fransés, tat che ‘n del 1834 ol Parti Patriote l’à presentàt a i istitusiù britàneghe ü docümènt con 92 richièste per rià a igà ü Gouvernement Responsable, cioè ü goèrno che l’ pödès fà desperlü i legi e catà fò i ministri per ol Bas Canada, menimà de ès sèmper töt in di mà del goernadùr inglés.
I canadés - fransés i lamenta pò che l’éra malfà per lur riaga a ciapà di tòch de tèra in di nöf teritòre che de manimà i vegnia conquistàcc a sira (est).
In del 1835 l'è riàt ol Lord Gosford per tratà con chèi del Parti Patriote che i èra facc i richièste, ma dòpo che Londra la s'è refüda ach adóma de considerà i 92 richièste, l'è s-ciopada fò riolusiù guidada dal Louis-Joseph Papineau. Pò i canadés – inglés de ‘l Ólt Canada i se ribelàcc a i ‘nglés e i éra güidàcc dal William Mackenzie, ma i dò riòlte i è però stace schisade da i Inglés.
L’è da chèl momènt ché che i canadés - fransés i taca a emigrà in di Stacc Ünìcc tat che in del sécol XIX piö de ü miliù de canadés - fransés i è ‘ndàcc in di Stacc Ünìcc.
Da Londra l’ ria alura ‘l Lord Durham per fà ön inchièsta che la porterà al famùs rapòrt Durham, ‘ndóe se sögeria de asimilà i Francés e per fal gh’éra de mèt ‘nsèma i dù Canada, chèl inglés e chèl francés.
In del rapòrt Durham se lès ach che i Canadés fransés i èra ü pòpol inferiùr, sènsa stòria e sènsa cültüra.
Isè ‘n del 1840 Londra l’à otàt l’Act of Union che l’ à decidìt de mèt insèma i dù Canada con ü parlamét adóma, 'ndóe che i Canadés inglés e i Canadés fransés i gh’avrès üt l’istès nömer de depütàcc, ach se la popolasiù franséşa l’éra de piö de chèla ‘ngléşa.
Pròpe ‘n chi agn lè i ‘nglès i à tacàt a ciamàs Canadès e i Fransès, che i s’è fàa ciamà dóma Canadés da piö de 200 agn, per mia ès confondìcc, i à tacàt a fas ciamà Canadès fransés.
In del 1849 l’è nasìt ‘l prim goèrno responsàbel, ma uramai i Canadès fransés i éra de méno de chèi ‘nglés: ol goèrno responsàbel per lo mèno l’à però permetìt de mantègn la calma tra i dò anime del Canada e dal 1864 s’è tacàt a parlà d'öna üniù federala che la gh'è söbet piaşida a Londra.
La storia: la Confederasiù Canadéşa
[Modifega | modifica 'l sorgent]Isé, co l’Acte de l’Amérique du Nord britannique, s’è creàt öna confederasiù canadeşa che l’è stacia proclamada ol prim de löi del 1867: a i dò Canada, che i à cambiàt nòm, dezà che ‘l Bas l’è dientàt ol Québec e l’ Vólt l’è dientàt ‘l Ontario, i s'è tacàcc ‘nsèma pò 'l Nöf Brunswick e la Nöa Scosia.
La creasiù d'ü Stat Québecuas, ach se pruinsàl, l'à permetìt a i Canadès fransés de riaga a perdès mia 'n del nömer sèmper piö grant di Canadès Inglés, desà che 'n del Québec i gh'è riàcc a conservà la magiuransa e a goernàs alméno 'mpó desperlùr, ach se i éra sèmper sóta ü goèrno sentràl bèl fórt.
La lège costitusiunàla del 1867 l’à confermàt i dispozisiù che i permètia de ricognòs ol caràter particolàr e diferènt del Québec, de fati la ricognusìt ol Code civil du Québec, ol Còdes sivìl del Québec, l’à permetìt de dovrà ‘l Fransés in del Parlamènt e in di tribünài del Québec.
In del 1931 ol Canada l’è dientàt indipendènt dòpo che ‘l Règn Ünìt, co l’Statüt de Westminster, l’à fai nas ol Commonwealth.
Apéna l’è s-ciopàda fò la crisi del Utùer 1970, ol goèrno federàl l’à proclamàt la lège marsiàl e l’à tacàt a mèt ‘n galéra la zèt sènsa
La Gendarmerie royale du Canada (GRC) l’à trafegàt in manéra mia legàl cóntra i ‘ndipendentìst canadés cóme l’è pò stacc stabilìt da la Comisiù Keable.
In del 1976 l’è ‘ndàcc al potèr ol prim goèrno secesiunìsta güidàt dal René Lévesque che ‘n del 1980 l’ ghe riàt a tirà ‘n pé ol prim referèndum per l’indipendènsa del Québec
In del 1982 ol Québec l’à refüdàt la nöa Costitusiù Canadéza.
In del şögn del 1995 ol BQ, ol Parti Québécois, e l'Asiù Democratéga del Québec i à portàcc inàcc ü referendum per l'indipendènsa del Québec. Al referendum ol NO l’à enşìt dóma per ol 0,8% (50,4%) piö o méno 45.000 vóti.
In del 2006 ol goèrno sentràl canadés l’à döşìt ricognòs ol status de nasiù al Québec e i sostenitùr de l’indipendènsa i à prometìt che i turnerà a domandà ün óter referendum. E s'è pò saìt che fòrse in del referèndum del 1995 ghe sarès istài dét di imbroiàde fàcie da la Option Canada, öna spéce de organizasiù mèsa clandestìna del goèrno federàl
La bandéra
[Modifega | modifica 'l sorgent]
La bandèra üficiala del Québec, suernominada le Fleurdelisé, l’à gh’à öna crus d’arşènt (che la diènta bianca sö la stòfa) sö ü fónt blö; sö töcc i quàter quarcc blö gh’è sö ü fiurdalìs d’arşènt, che l'è 'l sìmbol de la Nuovelle France.
La crus d’arşènt la stà a significà ü paìs catòlech e l’è ü sìmbol che l’nas in del mèdioéf, menimà ‘l colùr blö, a parti dal an méla, l’ regórda la Fransa.
La bandèra l’è stacia istitusiunalişada dal goèrno de Maurice Duplessis, ol 21 de şenér 1948.
I óter sìmboi
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Ol motto del Québec l’è Je me souviens che l’ völ dì me regórde.
Ol Québec l’ gh’à mia ün ino üficiàl, ma se considera Gens du pays di Gilles Vigneault come ino e de spès l’è sunàt sura de töt dai ‘ndipendentìst.