Gal-Italich de le Marche

De Wikipedia

Lombard Occidental

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El dialet Gal-Italich de le Marche a l'è un dialet gal-italich parlàa in de le Marche cun tant similitüden cun la lengua Emiliana-Rumagnöla. Chel dialet chi l'è parlaa in de la Pruvincia de Peser e Ürbin.

Difüsiun[Modifega | modifica 'l sorgent]

A nord-ovest el Gal-Italich Marchigian el cunfina cul dialet rumagnöl. El cunfin ucidental l'è marcaa dal cunfin cun l'Ümbria. A süd el cunfin lenguistigh l'è no inscì ciar: el pudaria truvass dinturnu a Senigaja, in Pruvincia de Ancona. Ul dialètt de Senigaja a lè un insema de parlat de transiziun cun carateristigh visin anca ai parlad italigh centrai, anche se però se poden amò tacass cumè catalugassiun al dialet Gal-Italich Marchigian.

Esempi de dialet[Modifega | modifica 'l sorgent]

Esempi de dialet de Ürbin[Modifega | modifica 'l sorgent]

  • Chi ha i dent, 'en c'ha 'l pan; chi ha 'l sach, 'en ch'a 'l gran.
  • 'En t' lamentà: ogni calcc t'el cul t' fa gì avanti d'un pass.
  • Poch pan 'en leva la fam, poca legna 'en fa el foch.
  • Sa 'na mantella 'en i ce scappa manch 'na bretta.

it.wikiquote

Una nuvela del Bucasc[Modifega | modifica 'l sorgent]

Dialet de Fano[Modifega | modifica 'l sorgent]

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 352

I 'v dig donca che int i temp del prim re de Cipr, dop che Gotifred de Bujon ebb presa la Tera Santa, una sgnora dla Guascogna andò come piligrina al Sant Spolcr; e pò tornò e andò a Cipr, e in quel sit certi scelerät i fecer 'na grossa purcata.
Per 'sta cosa lìa stava tuta sconsolata, e 's lamentava fort, e pensava de gì dal re e dàje 'na quarela. Ma i 'j disser che sarìa fadiga butata, e perchè lu en era bon da gnent; e si en s'arsentiva dle birbonat che fevan a lu, figurétve se vleva arsentirs dle purcarì fat m'ai altr! E in verità santa, s'era fat tant quajon che ci c'era qualcun chi 'j vless mal, s'la sfogava s'a lu, e 'j feva i dispet, e lu stava quiet. La dona, sentend acsì, vedend ch'en c'era da fà gnent de bon, s'è miss in testa de dàj n'arpassatina m'a sta carogna. E piagnend andò a la sua presensa e 'j diss: "Sgnor, i en vengh da te perchè voja esser vindicata dl'insulens che m'han fat m'a me; ma invecc te pregh de dìm com fai té a suportä tut quel che te fan; perchè acsì ciaparò anca la mia s'a la santa pacenza; anzi, t'le darò m'a té che 'l meta sopra le spal, perchè le sai portà tant ben ch'è 'na vera belessa".
El re, che fin inalora era stat un pigr e un minchion, dventò tut in una volta n'altra persona; e com s'alora propi s'arsvejassa da durmì, cominciò a fà la giustisia m'a 'sta dona; e pò s'è miss a fà el cativ s'a tut quei ch'ofendevan m'a lu e m'a la su corona.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 352

Dialet de Peser[Modifega | modifica 'l sorgent]

A digh donca ch'ai temp del prim re 'd Cipr, dop la conquista fata dla Tera Sänta da Gufred 'd Bujon, sucess ch'na sgnora 'd Guascogna la j'andò 'n piligrinagg m'al Sipulcr 'd nostr Signor, da dò tornand, ariväda ch'la fó a Cipr, da certi sceleräd la fó tratäda pegg d'na cagna. E par quest lamentandse lìa senza alcóna cunsulazion, la pansò d'andä a ricóra dal re. Mo 'c fu chi 'j diss ch'la pardria la fadiga, parchè lu l'era acsè vigliacon e carogna che non sol en pansäva manch pl'idea 'd vandicä giustament i tort di ätre, mo spess en s'däva pansir gnanca di sù, sempr da cla carogna ch'l'era. Sichè chi j'aveva un pò 'd rabia da sfugä, el la sfugäva s'al fäj vargogna o vituperie. Cla dona, santend a cla manira, disprand 'd pudéss vandicä, par arfäss e cunsuläss in quälch mod dla rabia ch'la magnäva drenta, la 's mess in testa 'd fä capì m'al re che lu l'era un gran imbecil. E la j'andò piangend davanti a lu, e la 'j diss: "Sgnorin mi, mé an vengh davanti a té par vandeta ch'a m'aspeta 'd l'ufesa ch'm'è städa fata mo, par sudisfazion 'd quela, at pregh d'insgnäm com t'fa té a sufrì le boiarii ch'a sent a dì ch'i 't fa parchè acsè, imparand da té, mé a possa sufrì la mia in sänta pacenza; che, s'al pudessa fä, Die 'l sa, s'at la regalaria vulantir, 'na volta ch'ti sì acsè bräv a ciapätla in päce."
El re, che fin a cl'ora l'era städ un lenton e un pigron da fä pavura, com s'el s'arsvighiassa dal son, cminciand da l'ingiuria fata m'a 'sta dona, che 'l la vendicò s'a tut el rigor, el dvantò un acident contra chiss'sia che contra l'unor dla sù curona l'avessa avud cor par l'avnì 'd fär chelcò.
ibidem, pag. 353

Dialet de Urbania[Modifega | modifica 'l sorgent]

Donca digh ch'ai temp del prim re 'd Cipri, dóp che Gofréd 'd Bujon ebb artolt m'ai Turchi la Tera Santa, sucess ch'na signora 'd Guascogna git an piligrinagg m'al Sant Sepolcr; e, t'el tornä, riväta ch'fò a Cipri, sochi birbacioni e maladucäti i 'j fenn vergogna. Lìa, puareta, s'la ciapò un bel póch, e 'n s'ne podéva dä päcc; e an tut i modi vléva aricura dal re. Certiduni prò ' 'j dissn ch'avria butäd via la fatiga, per cósa che 'l re era tant mè da póch e viliach, ch'en 'j bastäva de 'n gastigä le birbarì fat m'ai altr, mó en s'däva pr'antés manch 'd cle pió gross ch'i 'j fäven m'a ló própi. Basta dì che si qualchidun éva rabia 'd qualcósa, la sfogäva a fä dispet m'a ló. Cla póra dona al sintì da 'st mód, pers n'ispranza d'otiéna giustizia; mó tant, da già che 'n podéva avé altra consolazion, voss gì a sbefegiä cla marmota del re. E com ch'ij fó dnanz, s'miss a piagna, e 'j diss: "Maestà, i en vengh già da vó pr'avé giustizia dl'infamità ch'm'han fat. No: mó pr'un soliév vorì ch'me fést el piacér d'ansignàm com facét vó a soportä an päcc tut quél ch'so ch've fann tut al giórn m'a vó; s'i podessa 'mparä anch ì a ciapàm só la mia s'a la santa pacenza. Eh! S'podessa davla m'a vó anca quésta! Magära! V'la cedria s'a tut el cór. Vó set bón da mandä gió quést e altr."
Csa v'ho da dì? El re, ch'éra tant babé e poltron, parv ch's'arsveghiassa dal sónn. Principiò da la birbaria fata m'a cla dona, ch'la gastigò a msura 'd carbon; e pu da quél un só, qualunch despet o boiaria ch'ässen fat o m'a ló o m'a chissessia, le fäva pagä tut senza misericordia.
ibidem, pag. 354-355

Dialet de Ürbin[Modifega | modifica 'l sorgent]

Donca digh ch'al temp del prim re di Cipri, dop pijat la Tera Santa da Gottifré di Buglione, sucess ch'na sgnora civila vols gì artrovä 'l Sepolcher. int l'arnì, riväta m'a Cipri, certi birbacion i dicen 'na mochia 'd vilanii. E lia, piagnend com 'na dispräta, vleva gì arcóra m'al re. Mo 'j dess socc'dun ch'avria sprecäd el viagg, perch'era tant minchion e tant bon ch'en j'importava gnent d'quel ch'fäven m'ai alter, e manch s'la piäva s'däven fastidi m'a lu. E quei pò ch'ce l'aveven, 'j fäven 'na mochia 'd dispet per fàl arabì. Quand cla sgnora sentì acsé, s'a la rabia d'en podéss piò sfogä, pensò anca lìa 'd fä 'j dispet e 'd dä guäi m'al re. E piagnend ce gì sóbit, e 'j dicè: "Sgnór mìa, i en sò vnuta minga da té per dmandàt ragion 'd quel ch'm'han fat m'a mé, mo sò vnuta pr'imparä com fé té a stä set quand t'ne dighen e 't ne fan tant, com'ho sapud dianzi; acsé anchì potria fä l'istess e armeta el cor in päcc; sindonca 's podessa, Dì el sa, com picicaria gnicosa m'a té, ch'é le spal tant bon".
El re, ch'era gid semper piän, com s'en dormissa piò, cminciand da quel ch'even fat m'a clìa, dventò un diavol s'a tot quei ch'dop fäven qualcosa contra dla su corona.
ibidem, pag. 355-356

Dialet de Montemarciano[Modifega | modifica 'l sorgent]

Digh donca ch'n tempi dël prim re 'd Cipri, dop la presa dla Tera Santa da Guttifrè 'd Buglion, succ'dè ch'una signora 'd Guascogna fè un viagg longh fina al Spolchër; 'd là arturnand e arivata en Cipri, certi omnacci 'j dicenn tant brut coss. E lìa, non putendës dà pacc, pënsò d'andà a ricur dal re. Ma 'j fu dit da certi, ch'ës butaria via la fatica, perchè lu era un om cuscì cujon e bon da gnent, chë non sol s'a la ragion gastigava el mal ch'era fat ai altri, ma non sëntiva gnent manch pr'ombra 'd quel chë facéan a lu, 's piava su tut com gnent s'a la vërgogna 'd tuti. Vedi: chi l'aveva s'a lu, la sfugava s'al faj i dispeti, e s'al dìjen una muchia. Cla dona, sëntend quest, e non sapend com s'vëdcà, pr'avèla 'd venta 's mes ënt la testa a fàl passà p'na carogna. E andàa piagnend dnanz a lu, 'j diss: "Signor mì, io non viéngh dnanz a te për vëdcàmm d'quel ch'm'è stat fat d'mal; ma pr'avè una sudisfazion, t'pregh a vulèm dì com fai tu a supurtà quel ch'sent a dì ch'fan a te, për putèm ërgulà a supurtà s'a la pacenza quel ch'fan a me, ch'el sa Dio, s'el putess fa, com t'el daria, sapend ch'el porti tant ben".
Il re, ch'era stat finadè un martuf, com së svejass alora, cuminciand dal mat fat a 'sta dona, ch'ben ben el gastigò, da quel mument dventò un can s'a tuti qué ch'cumëtevën qualchëcò contr'ëd lu.
ibidem, pag. 83-84

Dialet de Sinigaja[Modifega | modifica 'l sorgent]

Digh donca ch'ent i temp dël prim re 'd Zipër, dop la presgia dla Tera Scianta fatta da Gottifrè 'd Bujon è suzzess ch'na scignora 'd Cascogna in pelegrinazz era gita al Spulchër, d'indov turnand, rivata a Zipr, fu da 'n po' 'd sëlerati omi sa cativ disprezz ultrazata. Aliora lìa s'è duluta senza nisciuna sodisfacion, e ha pensat da ricur al re. Ma 'j fu dit dit ch'saria roba butada al vent përcò era un smacon e n'era bon da nient, e ch'non sol non gastigava lë baronad fat m'ai altri, ma anci anch lu 'n supurtava senza fin s'a 'na vigliacaria vergugnosa; in tant che chi ce l'avea s'a lu 's sfugava fadendij calch dispet. La dona, sentend 'sta cosa, disprata d'avè vendeta, pur për sfugà in calca manièra la bila ch'avea ent el cor, s'miss in testa 'd volè mortificà 'st re. E gita da lu piagnend, ij diss: "Signor mia, ì en viengh da te pr'avè zustizia dl'inzurie ch'm'han fat, massiben t'pregh a fàm capì com fai a sufrì chel ch'm'han dit ch't'han fat, përcò io imparand da te pudess mandà su la mia s'a la pacenza; ch'se 'l pudria fà, el sa Dio si 't la daria s'a tut el cor, zà ch'et lë sai scrulà cusì ben".
Al re, ch'sin chì era stat un pultron, com s'svveghiass dal son, incuminziand a fà ben ben zustizia për l'afar dë 'sta scignora, da cla volta in pò 's miss a dà adoss s'a tuta la forza a clë përson ch'avessër infastidit m'a l'unor dla su curona.
ibidem, pag. 85

Vus curelaa[Modifega | modifica 'l sorgent]

Ligam de föra[Modifega | modifica 'l sorgent]