Dialet de la Lünigiana

De Wikipedia
(Rimandad de Dialet lünigianes)

Lombard Occidental

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El dialet de la Lünigiana a l'è un parlà gal italigh parlaa in de la regiun storiga de la Lünigiana, al cunfin tra Ligüria (Pruvincia de La Spezia), Emilia (Pruvincia de Parma) e Tuscana (pruvincc de Massa Carara e Lucca). L'è un dialet de transiziun tra el ligür (dialet spezzin) e quel emilian (dialet cararin e dialet parmens), cunt una quai inflüenza del tuscan. A bun cünt, l'element püssee fort, cume se vedarà in di esempi lenguistigh purtaa chì de sota, l'è quel emilian.

Carateristigh e variant[Modifega | modifica 'l sorgent]

Cume em giamò dit, l'è un dialet de la famiglia emiliana, anca se la gh'ha tüt i carateristigh di lenguv de cunfin, vist cume l'è la storia de la Lünigiana. L'è cumpagn assee del dialet cararin e del dialet spezzin, per la custrüziun di fras e per el lessigh. El cör de 'stu dialet l'è 'l parlà de Sarzana.
Se cünta sü de fat de un cuntadin de la Val de Magra che, a l'inizzi del Növcent, a l'era andaa a La Spezia, e quand l'è turnaa a cà, gh'han dumandaa Alòra? Coma a l'é andaa a La Speza? Ta s'hè fat capìr? e lü a l'ha rispost A 'n gh'ho ù ansùn problema, a parlan coma noàutri.
I diferenz dialetai principai se tröven a est e a ovest del fiüm Magra, che giamò Dant l'eva individüaa 'me cunfin lenguistigh tra el "Genuves" e 'l "Tuscan".

Dunca podum dì de 'vègh cinch zonn de varianz dialetai:

Cunfrunt tra i variant[Modifega | modifica 'l sorgent]

S.Stefanese: Cost'vo? / Andan a magnar fora st'sera? / Te t'sen no semo

Sarzanino: Cost'vò? / Andan à magnar fòra st'sera? / Te t'sen nò semo

Spezzino: Coste vè? / Andemo a mangiae fèa stesea? / Te tei no semo

Caprigliolese: Cost'vo? / Andan a manghjar foré stseré? / Te t'sen nò semo

Aullese: Coscht'vo? / Ndan à magnar fora schtzera? / Te tzen no sciemo

Esempi de lengua[Modifega | modifica 'l sorgent]

Tupunumastiga dialetala di cumün de la regiun[Modifega | modifica 'l sorgent]

Ligüria[Modifega | modifica 'l sorgent]

Tuscana[Modifega | modifica 'l sorgent]

I nümer[Modifega | modifica 'l sorgent]

  • Un
  • Doi
  • Tré
  • Quatar
  • Cinch
  • Set
  • Ot
  • Nòu
  • Desi
  • Undas
  • Dodas
  • Tredas
  • Quatordas
  • Quindas
  • Sedas
  • Dassét
  • Dasdòt
  • Dasnòu
  • Vinti

I mes de l'an[Modifega | modifica 'l sorgent]

  • Genaio
  • Febraio
  • Marz
  • Auvril/avril
  • Magg
  • Giugn
  • Lugh
  • Agòst
  • Stémbra/stémbar
  • Otòbar
  • Novémbra/novémbar
  • Dicémbra/dicémbar

I dì de la setemana[Modifega | modifica 'l sorgent]

  • Lunadì
  • Martadì
  • Mercaldì
  • Gioedì
  • Venardì
  • Sabdo
  • Dménga

Una nuvela del Bucasc[Modifega | modifica 'l sorgent]

Dialet de Fivizzano[Modifega | modifica 'l sorgent]

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 272

A digh donch che int i tempi del primo re 'd Zipri, dopo l'acquisto ch'i ha fat dla Tera Scianta da Gotifré 'd Bughjon, suzzess ch'na zentildona 'd Guascogna in pelegrinazzo l'andò al Sepolcro, e 'd là artornando, in Zipri zunta, da qualch d'uni omi sceleradi a la pezzo fu oltrazzada. 'D che lee, senza nsciuna consciolazion adolorada, la pensò de 'ndar ad arcorer al re; ma la 'gh fu dit da quarcun ch'a 's perdrei la fadiga, perch'i er 'd scì bruta vita e scì pogo bon che putosto 'd punir lù gli oltrazzi 'd gli altri con zustizia, inveze moltiscimi ('n modo sconzo e vighjaco) ch'i ghe 'n fasean in sofrìo. Sichè ognun ch'i er crozzado con lù, i 's sfogào col fargh qualch'oltrazzo o vergogna. Ent el scentir 'sta cosgia la dona, vdendo ch'la 'n s'podèo vendicar, per consolars in zerto modo dla sò noia, la 's dëzis d'voler punzer la miseria 'd quel re; e, corscia pianzendo inanz a lù, la 'gh diss: "Scignor mio, a 'n vegn a la tò prescenza pr'aver vendeta dl'inzuria ch'i m'han fata; ma, in sodfazion 'd quela a 't pregh che 't m'ensegn com t'sofr quele ch'a ved ch'i 't fan, perchè a poss emparar da té a sciofrir con pazenzia la mia. Che Dio sa, s'al podess far, volontera a 't la darei, ch'ët la scè portar coscì ben".
El re, ch'i er stà sempër zito e adormido, com i 's sveghjass dal sciono, prinzipiando da l'inzuria fata a 'sta dona, ch'i punì fuor d'manera, i dventò un can feroze contro tuti quei che, a dsonoro dla sò corona, i avessen qualche mancanza comisso dopo.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 272

Dialet de Licciana Nardi[Modifega | modifica 'l sorgent]

In quela versiun chì, la letera Ë l'è stada mitüda per scriv el funema [ə], cumpagn del Piemuntes

Mé donc av digh, la mè gent, ch'al temp dël prim re 'd Cipro, quand un cert Bujon i 's fu fat padron dla Tera Santa, l'avens che 'na sgnora furstera d'un paes molt luntan, l'andé in plegrinagg al Santo Sepolcro; quand la fu për tornar indree la trové in Cipro di bufon ch'i 's misër a fargh ogni sorta d'insult. Podé capir s'la podev esser contenta! Tuta arabià la volev andar dal re a ricorer. Ma i 'gh dissën ch'la se 'l podeva risparmiar, perchè quel re l'era csì cojon ch'i 'n savea, nè për sè nè pr' altër, e che i 'gh fevën anch a lù tant ch'i 'n savea più dov batër la testa. I 'gh dissën insoma che lù l'era l'asën d'tuti, e che quand ën së saveva dov batër nè con chi prendërla, tut i la prendevën con lù. Cla dona, quand la sentì 'sta bela storia, vdend ch'la 'n s'podev miga vëndicar, la pënsé 'd prendërsela anca lee col re. E la diss: "Vol dir ch'i 'm la paghërà lù!". Pò la gh'andé davanti, e la 's miss a pianzër. 'L re, ch'i stav a sedër dur dur 'nt el sò tron coi bafi drit e con una barba fina ai znocc, con dù occ ch'i parevën dë fogh, i la guardé da cap a pee e pò i 'gh diss: "Donna, cosa volete da me?". Cla signora la trëmava tuta, e la n'eva brisa coragg d'alzar la testa. Ma 'l re i 'gh torné a dir: "Parlate pure senza paura". Alora lee la comincé a parlar e la diss: "Car ël mè sgnor re, mé a 'n vegn brisa chì për dmandar nissuna vëndeta; i m'n'han ben fat dë grosse, ma mé a 'n gh'pens brisa: sol, a vorei saver com i fa lù a sufrir quele ch'i 'gh fan a lù, e così a 'mparerei anca mé a sufrir e taser". 'Ntant che la signora la diseva cusì, 'l re i s'la rideva sot i bafi e i la guardava 'd bon occ. Lee alora la 's fé coragg sempër più e la continué a dir: "Përchè mò i rid? Mé agh le vorei mò rinunziar a lù tut quele ch'i 'm fan a mé, e vorei vedër se alora 'gh vgniss voja 'd ridër! A so ben ch'i gh'è avezz, ma 'n so pò s'i savess cavarsla fora così a la bona".
N'ëgh voss altër. Quand i sëntì 'ste parole chì, la 'gh saltò la mosca al nas; i 's fé serio tut ad un trat, i s'ëlvé 'n pee, i dé un pugn sovr'a 'n banchet ch'l'era lì e, tirandës la barba i diss: "Ma voi mi burlate? A me, a me questi insulti? Io vi farò vedere chi sono io, andate". E così i mandé via cla dona, i s'artiré 'nt ël sò palazz e i voss che da quel giorën n'in fuss più përdonà a nissun. Quei ch'ev dit dla bela dona a cla signora i li mandé tuti 'n galera, e quei chë gh'avess tocà la sò corona i li fev tuti 'mpicar. E l'è për quest che tuti i altër re i 'mparén da lù a n'in përdonar più una; e guai a chi chë casc!
ibidem, pag. 272-273

Dialet de Pontremoli[Modifega | modifica 'l sorgent]

Donch a digh che ai tömpi dal prim rö 'd Cipri, dop che Gotifred d'Büglion i avè pià Terasanta, a sücess che 'na siora com'a va 'd Guascogna l'andé pülügrinand al Sepülcar; e ant al tornar andree, arivà ch'la fü a Cipri, 'na mandga dü sbarassin i 's misson a scarognarla. Lee, ch'la 'n podev propi dar pasa, la pönsè d'andär a ricorar dal rö. Ma da quardün agh fü dit ch'i sareb stà tömpö pers, parcö i er un omon tajà tant sü a la bona e csì da pogh, che non solamönt i 'n vendicäv con giüstisia a li ofes di autri; ma i 'n soportäv con gran vargogna bondben d'quöli ch'i 'gh fevon a lü, fin al pünt che tüti quöi ch'i avevon quarchi düspiaseri i sü sfogävon con fargh di düspeti. Cla siora, a santir csì, vdönd ch'la 'n podev essar vendicà, pr'aver quarca consolasion, la 's miss ant l'idea 'd mortificär cal rö ant al sö amor propi. E, arivà pianzand davanti a lü, la 'gh diss: "Al mè sior, mö an ven miga a la tö presönsa parch'a m'aspet d'aver vandöta dal tort ch'i m'han fat; ma pr'averon 'na sodisfasion, at pregh d'ansgnarm com tü fè a sofrir quöi ch'a sönt ch'i 't fan ch'i 't fan a tö; parcö csì, amparand da tö, a poss soportär con pasönsia 'l mè afront. Che al sa 'l Signor s'al podöss far, a t'al cedrè vlantera, dal momönt che t'i port csì ben!".
Al rö, che fin alora i er stà n'oca bagna, come s'i 's düsviöss da dormir, cmansipiand dal tort fat a 'sta siora (ch'i fü da lü severamönt vendicà) i dvantè al pü rigoros persecütor d'tütu quöi ch'an seguit i avösson comiss quarcó contr'a l'onor dla sö corona.
ibidem, pag. 275-276

Dialet de Castelnuovo di Magra[Modifega | modifica 'l sorgent]

Donch a dighe mé ch'ent i tempi der primo re de Zipri, dopo che quer Gotifredi ch'i disevan de Bügion i s'era empadronì d'a Tera Santa, ar sücesse ch'üna gran signora de Guascogna a l'andeste pelegrina ar Sepürcoro; dond artornà ch'ar füste 'ndree e arüata a Zipri, al vense da di scellerati omi vilanamente 'nsültà. Der quar fato sendese, ma senza sodisfasion lamentà, ar penseste d'andae a 'rpellarsene al re; ma avendeghe dito quarcün ch'al sarè quea fatiga bütà, perchè quer re i gh'era cüssì pegio e cüssì molo, ch'in gh'avea manco pe a testa de vendicar igg afronti fà aigg autria, lü ch'i medemi fà a lü con tanta vergogna i soportàe, de manea che 'n gh'ea omo ch'i gh'avesse un poo de stizza che col farghe 'nsülti e despelti i ne cercasse sfogarsela. Er quar fato sentindo a dona, desperà de poter esser vendicà, pe consolaese armanco de a sü noia, la stabiliste de bürlarse de a scemagina d'esto re; ond'andandoghe piangendo denanze, a ghe disse: "Signoria! Mé a ne vegno a te denanze pè avé giüstisia de a 'ngiüria ch'i m'han fà; solo, per compenso de quea, te prego ensegnaeme armanco a manea de soportae, come te fè, g'insulti ch'a sento ch'i te fan. Perchè cüssì emparando, a posse anco i mì con pasiensa süstenire che, bon portador come te me pae, ar sa Dio s'a potesse, se volentera a té li argalerè!"
E 'r re, che fin ar momento i s'era mostrà pigro e molo, com s'i se füsse svigià sübito da sono, prencipiando da l'ingiüria fà â dona, ch'i sentensiè sensa pietà, i veniste persecütor terible de quei tüti che de lì 'nanze i se füssn'azzardà a far quarcò contro l'onoro de a su corona.
ibidem, pag. 268

Dialet de Sarzana[Modifega | modifica 'l sorgent]

Ar tempu der primu re de Cipru, dopu che Gufredu i ha 'vü pigià Terasanta, la gh'è stà 'na dona de Guascogna ch'arturnandu dar Santu Sepulcru, dove l'era 'ndà en plegrinagiu, quand la fü arivà a Cipru, zerti omi pogu de bon i l'han ufesa propriu da vilan. E lè, che l'è restà punta, la s'è missa ente la testa d'andare a lamentarsne dar re; ma quarch d'ün i gh'han ditu che l'era l'istessu che perdre i passi, perchè lü i era cüssì pacificu e i valeva cüssì pogu, che non solu i n'era bon a castigare quei ch'ufendeva i autri, ma i era tantu vigliacu da pigiarse 'n santa pazenzia tüte le cative azion ch'i ghe favu a lü; mutivu per cui chi l'aveva cun lü i se sfugava cun farghne de tüti i culori. Quela dona, sentindo che la ne se pudeva vendicare, ghe vense 'n mente, per cunsularse 'n po', de far la satira ar re. La gh'è andà davanti pianzendo e la gh'ha ditu: "Sor re, mé a ne vegnu zà perchè te me faga giüstizia de l'ufesa ch'i m'han fatu; ma per 'na mè sudisfazion a te pregu d'ensignarme cume te fè a supurtare quele ch'i 't fan a té, tantu per emparare a sufrire anche la mea, che 'r Signore i sa che s'a té te la pudesse dare, a te la darei propriu vulentera, zà che té te gi sè supurtare cüssì ben".
Er re, ch'i era stà bon da gnente e molu fin alora, cume s'i se svegiasse da durmire, cumenzando a far giüstizia de l'ufesa fata a quela dona, da quer giorno en poi i perseguitò e i castigò tüti quei ch'i avesseru cumisse de le mancanze contr'a l'unore de la sò curona.
ibidem, pag. 233-234

Dialet de Vezzano Ligure[Modifega | modifica 'l sorgent]

Donche ä digo ch'äi tempi dër primo re 'd Cipri, dopo chë Gottifré 'd Büglion i evette conquistà lä Terre Sante, lä sücesse ch'nä signore 'd Guescogne l'endé 'n pëlegrinagio äu Sëpülcro, e äu ritorno, quand l'arivé 'n Cipri, lä fü oltragià vilanemente de zerti omi scëlërati. E lee, edolorà ä l'ecesso, lä pënsò d'endarsun ä lemëntare däu re. Ma lä 'gh fü dito de quarch përsone ch'lü, 'nveze 'd chestigare con giüstizie i torti fati ägi autri, i 'n soportave con 'nä viltà 'ndegne tanti e pò tanti ch'i gh'erun fati ä lü; ä segno tale chë quelunque i evesse quarch megon, i u sfogave con farghe quarch dëspeto o svërgognarlo. Lä done, sëntindo queste cose, no spërando 'd poderse vëndicare, për consolarse 'n quarch menere dër sò ghignon, lä risolvé 'd vorer punzër lä miserie 'd chelo re. E 'ndandoghe devanti pienzendo, lä 'gh disse: "Signoro, mé ä 'n vegno ä lä sò prësenze pr'esser vëndicà dl'ingiürie ch'lä m'è state fate; ma për sodisfezion ä 'v prego che m'ënsëgnè com voi ä sofrì quelie ch'ä sento ch'l'en fate ä voi. Tanto che, estruì de voi, mé ä posso soportar lä mè con pezienzie. E i u sa Dio se, podendo farlo, mé ä v'ërghelërei vorëntere, zaché ä lä soportè così ben.
U re, chë fin elore g'era stà pegio e pigro, com s'i s'ersvëgesse däu sono, comënzando de l'ingiurie fate ä 'stä done, ch'i vëndichè fortemente, i dventè përsecutoro sëverissimo 'd chiunque i fesse d'elore in poi quercosse contre l'onore dlä sò corone.
ibidem, pag. 238

Vus curelaa[Modifega | modifica 'l sorgent]

Ligam de föra[Modifega | modifica 'l sorgent]