Dialécc dela Al Camonega

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

I dialécc dela Al Camonega (italià dialetti camùni) i è ün insèma de dialécc del Lumbàrt e per ès piö precìs del Lumbàrt Orientàl che i è parlacc en Val Camonega.

Variant e carateristegh

⇒

Lum. uc.

I dialet de la Val Camonega poden vess spartii almanch in dü toch: i dialet de la bassa val e quei de l'alta val Camonega

Dialet de la bassa val

L'è parlaa pü o manch de Pisogn fina a Gnard e l'è un bel poo vesina al Bressan e al Bergamasch.

Tra i carateristegh che salten föra, gh'è l'aspiraziun de la S.
- Esempi: "hich hach de hòch hèch höl holér a hecà" (cinch sach de scioch sech sül suree a secà).

Dialet de l'alta val

El se spantega a partì de Cedegul, cunt una quai carateristega in di vai de Saviur e de Corten.

In de la val de Corten la [s] la se prunüncia di volt [ts].
A Sonegh inveci la [s] la pò vess prunünciada anca [θ].

Esempi de lengua del Votcent

La parabula del Fiö Trasun

Ün óm el gh'ìa du matèi.
E 'l piö zùen de lur el g'ha dit al pàre: "Bubà, dam la part de la sostànsa che 'm tóca!" e lü l'ha diidìt a lur la sostànsa.
E póch dé dòpo el fiöl piö zùen, töt sö la sò ròba, l'è 'ndàt en d'ün paìs lontà, e là l'ha consömàt el fat sò a godìsla.
E dòpo ì consömàt töt, el gh'è gnìt öna gran caristìa en quèl paìs, e lü l'ha scomensàt a patì.
E l'è 'ndàt a ìer con giù de quèl paìs, che 'l l'ha mandàt endöna sò campàgna a pasturà i porsèi.
E 'l gh'ìa vìa d'empienìs el vèter de le giànde ch'i maiàa i porsèi; e nigù i ghe 'n dàa.
E, pensàndo sö, l'ha dit: "Quacc laurècc en cà del mè pàre i è 'n mès al pà, e mé cràpe de fam!
òi leà sö e 'ndà de mè pàre e dìga: Bubà, ó pecàt aànte 'l Ciél e aànte té
no só piö dégn ch'i me dìze tò fiöl; tègnem compàgn d'ün tò laurét".
E l'è leàt sö, e l'è gnit de sò pàre. E 'ntat che l'ìra amò lontà, sò pàre l'ha ést e 'l g'ha ìt compasiù, l'è curìt, e l'ha brasàt e l'ha bazàt sö.
E 'l fiöl el g'ha dit: "Bubà, ó pecàt aànte 'l Ciél e aànte té; no só piö dégn ch'i me dìze tò fiöl".
E 'l pàre 'l g'ha dit ai servitùr: "Prèst, mitìga 'ndòs la piö bèla gìpa; mitìga l'anèl en dit e i laùr en di pè.
E menè ché 'l vedèl ingrasàt, cupèl e mangiómel e stóm alégher;
perchè 'sto mè matèl l'ìra mòrt e l'è resüsitàt, l'ìra pèrs e 'l s'è troàt". E i s'è mès drè a fà 'l past.
El sò matèl piö ècc l'èra en di campQuand e 'ndèl tornà e gnì vizì a la cà, l'ha sentìt a sunà e cantà.
E l'ha ciamàt giù di servitùr, e 'l g'ha domandàt cóza l'ìra quèla ròba.
E lü 'l g'ha dit "Tò fradèl l'è gnit, e tò pàre l'ha cupàt ün vedèl ingrasàt, perchè l'ha troàt frànco".
Lü 'l s'è 'nrabiàt e 'l volìa mìga 'ndà de déter; ma sò pàre, gnit de fò, el l'ha ciamàt.
E lü 'l g'ha respondìt a sò pàre: "I è tacc agn che te sèrve, che no ta dezübedése; e mai ta m'è dat ün cavrèt de maià coi mè amìs;
e dòpo che l'è gnit 'sto tò fiöl, che l'ha dioràt el fat sò có le pórche, ta gh'è cupàt ün vedèl ingrasàt".
E lü 'l g'ha dit: "Matèl, té ta sè sèmper có mé, e töcc i mè laùr i è tò;
e l'ìra nesesàre fà past, e stà alégher, perchè 'sto tò fradèl l'ìra mòrt e l'è resüsitàt, l'ìra pèrs e 'l s'è troàt".
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag. 54

Una nuvela del Bucasc

Dialet de Bren

Dìze dóca che ai témp del prim rè de Cìpri, dòpo che Gottifré de Buglione l'ìa conquistàt Tèra Sànta, l'è sücidìt che una siùra de ràngo, de Guascógna, l'è andàda per diosiù al Sepólcro e, 'ndèl tornà endré, riàda a Cìpri, l'è stàda insültàda de quàch strasù de òm. Alùra lé, disgüstàda, l'ha pensàt de nà a cüntàghel al rè; ma ergü i g'ha dit che zà l'éra inütil, perchè lü l'éra tat indiferènt a tüt, e tat fiàch, che ànsi che vendicà i àlter per giüstìsia, lü stès el ne portàa vìa de gròse e de spórche; e tücc quì che gh'ìa argóta söl gòs i se sfogàa cóntra de lü. Sintìcc 'ste laùr la siùra, desperàda de podì mìga fà vendèta, per fàsla en pó pasà la s'è mèsa nel có de fà moì föra el rè; e, andàda pianzèndo deànti a lü, l'ha dit: "Siòr, mé no ègne mìga a la tò prezènsa perchè té te àbiet a vendicà de l'ingiüria che i m'ha fat, ma envéce de la vendèta te préghe a insegnàm cóme te fé té a soportà i afróncc che sènte che i te fa, perchè isé, emparàndo de té, pòse con pasiènsa soportà el mè, che 'l sa 'l Signùr, se podès, te 'l cederès vontéra a té, zà che té te sé isé brào de portàtei vìa".
El rè, che fìna alùra l'éra stat isé pégher e indolènt, cóme se desedès d'un grant sòn, l'ha scomensàt de l'ingiüria fàta a quèla siùra, che l'ha vendicàt bé, ma bé, e l'è deentàt tànto fièro che dòpo guài a quì che comitìa vergót cóntra l'onùr de la sò corùna.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pagg. 143-144

Dialet de Cudepunt

Dìghe decò che ai tép del prim rè de Cìpri, dòpo che Gofrét de Bugliù l'ha ìt ciapàt la Tèra Sànta, l'è sücidìt che üna zintildóna de Guascógna l'è nàda piligrìna al Sepólcro e de là endèl turnà, quànd che l'è riàda a Cìpri, l'è stàda maltratàda de quàch bindù. E de quèst, lé la penàa sènsa consolasiù; l'ha pensàt de nà a fà istànsa al rè; ma argü i g'ha dit che 's perderàs 'l fiàt, perchè l'ìra iscè schif e iscè póch de bé che gnà 'l vindicàa le ingiürie di óter, ma ànse 'l toleràa con gran debolèsa quìle che sènsa fì i ghe fàa a lü; e 'ntat quì che i gh'ìa de le ràbie, i ghe sfogàa a fàga di dispècc. Quàndo che la fómna l'ha sintìt 'sto laùr, disperàda de vindicàs, per cunsulàs del sò mal l'ha pensàt de pià la mizéria de 'sto rè; e l'è nòda de lü a pianzì e a dì: "'L mè siòr, mé no ègne de té per ìga vendèta de l'insolènsa che i m'ha fat, ma per ìga sodisfasiù, te préghe a 'nsegnàm cóme te fé a tolerà quìle che i te fa a té, perchè, a 'mparà de té, a mé pòse tolerà con pasiènsa la mia, perchè 'l la sa 'l Signùr che se 'l podès fà, te la donarès, perchè té te sé ün fachì iscè brào".
'L rè, che fìna ilùra l'ìra stat pégher e tàrde, cóme se 'l se fös desedàt, l'ha scomensàt a vindicà 'l mal de 'sta fómna, e l'ha podìt sènsa fadìga, e pò l'è deentàt persecüdùr dèi piö rigurùs de tücc che i fès argót cóntra l'unùr de la sò curùna.
ibidem, pagg. 144-145

Proèrbe

A chi che 'l vàrda i sò difècc, ghe pàsa la òia de fà dispècc.
A San Martì al móst l'è ì.
Ai pultrù ghe da fastìde l'òmbra dei lazarù.
Al calt del lensöl 'l fa mìa buì al paröl.
Al fiöl de la gàmba stórta al fa guarì la zét mórta.
Al póm piö bél al va 'n bóca al porsél.
Andà 'n piàsa a tö consèi, andà a cà a fà del sò mèi.
Àrdet pò a dedré, che 'l gh'è argü che 'l sta pègio de té.
Ària de fresüra pórta a la sepultüra.
Chi g'ha pöra del pecàt, al g'ha sèmper el gòs pelàt.
D'avrìl, 'na gósa per fil.
Dai segnàcc de Dìo gnè stà tré pas andrìo.
Dal sòch el vé le stèle.
Fà e desfà l'è 'l laorà di frà.
Fàga mai saì a la mà drìta chèl che la fa l'envèrsa.
Fònne, pàsere e óche, le par tànte anca se i è póche.
Gnè per tòrt, gnè per rezù, lagàs mai enserà en prezù.
Guài a truàs a Linsì o a l'Adamé dòpo san Bartolomé.
I marà de Saviùr, quant no i sa a chi fàghela, i se la fa tra de lur.
Istìt bé pò 'n pal 'l söméa 'n cardinàl.
La bóca l'è mìa stràca se la sa mìa de àca.
La céza l'è grànda, ma i sancc i è póch.
La mórt del luf l'è la sanidà de la pégora.
La ròba del comü l'è ròba de nigü.
La ròba l'è mìa de chi che l'ha, ma de chi che l'ha gót.
L'è apèna 'l campanìl che 'l ribàt le óre.
L'è mèi piegàs che scaesàs.
L'òm che 'l va sö e zó da la cantìna, al pàsa l'otantìna.
'L vì 'l cünta póch se l'ostéra l'è bèla e 'l sò òm l'è óch.
Maià pòch e maià mal per stà delóns de l'ospedàl.
Mal che se öl, no 'l döl.
'N avrìl 'l tàca pò 'l mànech del badìl.
Nìgoi vèrs Bré, l'àiva la é. Nìgoi vèrs Brèsa, l'àiva la cèsa.
Nìgol rós la séra, tö sö la rànza e la séga; nìgol rós la domà, ciàpa 'l gabà e tègnel a mà.
No i è proèrbe se no i è proàcc.
Óm stüdiùs, màgher mùrus.
Per cunusìs bé 's g'ha de maià 'nsèma 'n quintàl de sal amàr.
Piütòst che niènt l'è mèi piütòst.
Précc, mònaghe e frà, cavài de capèl e pò lagài nà.
Quan' che la bàrba la tàca a sbianchì, làga le fómne e tàchet al vì.
Quan' che la càrne la diènta früsta, pò a l'ànima la se giüsta.
Quan' che la Còrna la g'ha 'l capèl, o ch'al piöf o ch'al fa bèl; quan che la g'ha mìa, o ch'al piöf, o ch'al piöf mìa.
Quan' che le fònne la ciàpa mìa 'l menàcol, la se tàca al tabernàcol.
Quan' che 'l Grigna grignerà, Prèsten, Bièn, Bèrs e Ézen i pianzirà.
Quant i materòcc e le sguisète i se sbàsa e i se met a ruzulì, l'è sègn che la néf la öl ignì.
Quant se diènta ècc, càla le àrie e crès i difècc.
Sant Antóne da la bàrba biànca, fém troà chèl che me mànca.
Santicòl paìs de la sfortüna: l'invèrno sènsa sul, e l'istàt sènsa lüna.
Se 'l fa bèl a San Gal, al fa bèl fin a Nedàl.
Seré de nòt, se 'l düra un'ùra 'l düra tròp.
Sét e Nàder, tücc bindù e làder; Nàder e Sét, tücc bùna zét.
Tancc i sa tancc, nigü i sa tücc.
Tücc i bindù g'ha le sò devosiù.
Zó de vài, sö de dòs, no s'è mai a Lós.

Bibliugrafia

Ottavio Tempini, Saggio sul dialetto camuno, inizio '900.
Arnaldo Gnaga, Vocabolario Topografico Toponomastico della provincia di Brescia.
Arnaldo Canossi, anima popolare Camuna, 1930, proverbi dialettali e spiegazioni etimologiche.
Don Lino Ertani, Dizionario del dialetto camuno e toponomastica, Tipografia M. Quetti, Artogne, 1980.
Don Lino Ertani, Preghiere popolari camuse, Grafo edizioni, Brescia, 1980;
Giorgio Gaioni, Il mittelcamuno, 1994.
Giacomo Goldaniga, Vocabolario Camuno" - dizionario dialettale camuno-italiano -. Etimologia a cura di Vittorio Volpi.
Mauro Fiora, Vocabolario Camuno-Italiano, 1997.

Culegamèncc

Óter progécc