Buxus sempervirens

Buxus sempervirens L.
occ.: Martelìna; or.: Martèl
	;
Classifigazion sientífiga
Regn:	Plantae;
Division:	Magnoliophyta;
Clas:	Magnoliopsida;
Ùrden:	Euphorbiales;
Famìa:	Buxaceae;
Zèner:	Buxus;
Spéce:	B. sempervirens;
Nomm binomial
	Buxus sempervirens; L.
Sinonim
	; ; [ http://www.eol.org/pages/489681];

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Ol Buxus sempervirens (Martèl in Lumbàrt Orientàl e Martelìna in Lumbàrt Ucidentàl), spéce de la famèa di Buxaceae, l’è ü boscàl ólt fina a 5 méter, che l’vé da l'Eüròpa centràla, dal Nort Àfrega e pò da l’Àzia Ucidentàla.

Ol Martèl l’è öna piànta che la crès desperlé in di bósch mia frècc, ach sö di teré con tat calcàr, tate préde e póch nütrimènt. Se l’ tróa da la pianüra ‘nfina a la culina, dal pià fina a i 600 – 800 méter. La sopórta bé ol cólt, ma pò i zelàde, ol calcàr, ol sul, la mèza ombréa, l’inquinamènt; pròpe per chèsto l’è öna spéce tat resistènt che la é bé ‘mpó despertöt.

Ol Martèl l’ crès però a belàze, a belàze, de fati l’è öna spéce tra i piö pégre che gh’è a crès.

Suradetöt però la sóporta i potadüre tat che ‘nsèma al Ligustrum vulgare, ol cambròsen, e al Taxus baccata, l’è dovràt per fà di sése e di scültüre ‘n del art topiària e l’è stài dovràt a partì dal Rinascimènt in di giardì “a l’italiana”.

Fòie

I è de culùr bèl vért iscür e sberlüzènt sö la pàgina sura, redùnde o a fùrma de öf apéna apéna slongàde, l'òrlo 'ntréch, ma apéna apèna piegàt in zó e la pónta redùnda.

Ol picanèl l’è bèl córt, i fòie i è bèle stàgne, düre, lónghe da i 1 a i 3 ghèi e i rèsta sö la pianta töt l’an, de chè ol nòm de sempervirens che ‘n latì ‘l völ dì sèmper vért.

Fiùr

Ol Martèl l'è monòico, cioè 'l gh'à di fiùr dóma maschìi e di fiùr dóma feminìi sö la stèsa pianta. Fiùr maschìi, con i sò quàter antére, e fiùr feminìi, co i sò trì ovàre, i fà sö di ‘nfiurescènse con in del mès ü fiùr feminìl e ‘ntùrea a fàga de curùna i fiùr maschìì.

Chèste ‘nfiurescènse i è pròpe picinìne picinìne e i se tróa a la sèa di ramelì. I fiùr i è de culùr zaldì e i böta tra Avrìl e Mas.

Fröcc

I fröcc i è di balìne redundìne con sura trì curnì, che i è chèl che l’ rèsta di trì ovàre e che i metìcc a fà ü trìangol.

Ol borèl

Ol borèl l’ piéga de ché e de là e l’ se dèrf fò ‘n bròche zamò dal pé de la pianta; la sò rösca l’è zaldìna e drösa, sgrèza, in di brochèi piö zùegn, dòpo la è scüra e la fà sö pò di còste sö i brochèi piö ècc. Ol lègn del Martèl l’è bèl dür e l’ và bé per fà sö di sìfoi, di scatulìne e di statüète.

Ol Buxus balearica

Ol Martèl sèmper vért l'è mia de confónt col Buxus balearica o Martèl de le Baleàri che l’è öna spéce che la ghe sömèa al sempervirens, ma l’è póch dovràda ‘n Lumbardéa.

Ol barbelì del martèl

In del 2006 per la prima ólta i è stài troàcc in Germània di ezemplàr de Cydalima perspectalis, ü barbelì de la famèa Crambidae che l'è riàt in Eüròpa da l'Àzia e che 'l fà dagn a i piànte de martèl. Da söbet l'è stàcc consideràt invasìf, de fati l'è dré a slargàs fò a töta Eüròpa e l'è stài troàt ach in Sguìsera, Frànsa, Austria, in di Paìs Bas, Bèlgio, Üngherìa, Romanìa e Slovàchia.

Referènse

Dalla Fior G., 1985, La nostra Flora, Casa editrice G.B. Monauni, Trènt.

Ferrari M. - Medici D., 2001, Alberi e arbusti in Italia, Edagricole, Bològna.

Ol giardì a l’italiana del castèl de Villandry fai de Buxus e de Taxus
La rösca del Martèl